Kwestia więzi w działalności spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych.
Spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (zwane dalej kasami) są obok banków spółdzielczych jednym z dwu typów spółdzielni finansowych działających w Polsce. Są one częścią światowego ruchu unii kredytowych, a od banków spółdzielczych odróżnia je kwestia tzw. więzi. Jak bardzo zmitologizowana jest kwestia tzw. więzi w kasach doskonale pokazuje przebieg prac Podkomisji Nadzwyczajnej do spraw realizacji ustaw o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych, w sprawozdaniu z prac której mowa jest o „osłabieniu” a nawet „zaniku” więzi członkowskiej, oraz o tym, że ma ona „charakter czysto formalny”
W kasach występują dwie odrębne więzi: więź z art. 10 ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz. U. z 2013 r. poz. 1450 z poźn. zm.) (zwana dalej ustawą o skok) oraz więź wynikająca z przynależności do kasy jako spółdzielni.
Więź z art. 10 ustawy o skok
Zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy o skok członkami kasy mogą być osoby fizyczne połączone więzią o charakterze zawodowym lub organizacyjnym, a w szczególności: 1) pracownicy zatrudnieni w jednym lub kilku zakładach pracy; 2) osoby należące do tej samej organizacji społecznej lub zawodowej. Ustawa o skok dopuściła także przynależność do kas podmiotów wskazanych w art. 10 ust. 2 ustawy o skok. Zgodnie z tą regulacją członkami kasy mogą być także - działające wśród członków, o których mowa w ust. 1 (czyli osób fizycznych) - organizacje pozarządowe w rozumieniu art. 3 ust. 2 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536, z późn. zm.), jednostki organizacyjne kościołów i związków wyznaniowych posiadające osobowość prawną, spółdzielnie, związki zawodowe oraz wspólnoty mieszkaniowe. Zgodnie z art. 11 ustawy o skok ustanie więzi, o której mowa w art. 10 ustawy o skok, stanowi przyczynę wykreślenia członka kasy, chyba że statut stanowi inaczej. W praktyce statuty kas zawierają postanowienia dopuszczające utrzymanie członkostwa w kasie mimo ustania więzi, o której mowa w art. 10 ustawy o skok.
Po wejściu w życie ustawy o skok, kasy obowiązane były na podstawie jej art. 86 ust. 1 pkt 1 przedstawić Komisji Nadzoru Finansowego swoje statuty do zatwierdzenia. W trakcie procesu zatwierdzania statutów kas, Komisja Nadzoru Finansowego kwestionowała zapisy dotyczące więzi z art. 10 ust. 1 ustawy o skok zawarte w dotychczas zarejestrowanych przez sądy rejestrowe statutach kas. W szczególności Komisja Nadzoru Finansowego stanęła na stanowisku, że w statucie nie może występować równocześnie więź o charakterze zawodowym i organizacyjnym, że więź oparta o charakterze terytorialnym nie może być uznana ani za więź o charakterze organizacyjnym ani zawodowym, a także, że w przypadku więzi zawodowej nie może ona być oparta na zatrudnieniu w więcej niż 9 zakładach pracy, a w przypadku więzi organizacyjnej na przynależności do więcej niż jednej organizacji. Wykładnia ta była zawężająca w stosunku do gramatycznego brzmienia art. 10 ust. 1 ustawy o skok, w którym ustawodawca posłużył się zwrotem „w szczególności” wskazującym na to, że zawarte w art. 10 ust. 1 pkt 1 i 2 sposoby określenia więzi są jedynie przykładowe i nie mają charakteru enumeratywnego wyliczenia. W praktyce doprowadziła jednak do istotnych zmian w sposobie określenia więzi w statutach kas przez przejście w szeregu z nich z więzi zawodowej na więź organizacyjną.
Więź z art. 10 ust. 1 jest więzią, która jest niezależna i uprzednia w stosunku do członkostwa w kasie. Jest to zatem więź niezależna od kasy i jej organów. Musi ona istnieć w momencie przyjmowania danej osoby fizycznej do kasy, czyli kasa nie może przyjąć w poczet swoich członków osoby fizycznej w stosunku do której nie występuje więź z art. 10 ust. 1 ustawy o skok opisana w obowiązującym w momencie przyjmowania w poczet członków kasy statucie. Obowiązkiem kasy jest zatem zbadanie czy więź ta występuje, czyli w szczególności czy kandydat na członka jest zatrudniony w zakładzie pracy wskazanym w statucie lub przynależy do organizacji społecznej lub zawodowej wskazanej w statucie lub spełnia inne kryterium więzi organizacyjnej lub zawodowej określone w statucie kasy . W przypadku kas, które w swoich statutach dopuszczają dalsze członkostwo w kasie mimo ustania więzi, o której mowa w art. 10, kasa nie musi badać czy jej członkowie nadal spełniają kryterium więzi organizacyjnej lub zawodowej określonej w art. 10 ustawy, zatem kasa może skoncentrować się wyłącznie na prowadzeniu swojej działalności na rzecz członków, o której mowa w art. 3 ustawy o skok. Jeżeli kasa nie zawarła w swoim statucie zapisu, o którym mowa w art. 11 ustawy o skok, wówczas powinna na bieżąco, oprócz prowadzenia działalności na rzecz członków, zajmować się także analizą czy członkowie nadal spełniają statutowe kryterium więzi. W praktyce może to być utrudnione, bo ustawodawca nie wyposażył kasy w skuteczne narzędzia weryfikacji istnienia więzi po przystąpieniu do kasy .
Jak wskazano wyżej, więź z art. 10 ustawy o skok jest więzią opartą na stosunki prawne zewnętrzne w stosunku do kasy, takie jak stosunek zatrudnienia lub członkostwa, na które kasa nie ma wpływu i nie może ich kształtować. Więź z art. 10 ustawy o skok musi istnieć przed powstaniem jakichkolwiek relacji z kasą i fakt członkostwa w kasie nie wpływa na istnienie lub charakter tej więzi. Z punktu widzenia więzi z art. 10 ustawy o skok członkostwo w kasie jest zewnętrzne w stosunku do tej więzi i nie wpływa na nią. Członkostwo w kasie nie jest także elementem więzi z art. 10 ustawy o skok.
Więź z art. 10 ustawy o skok ma charakter obiektywny i niestopniowalny, to znaczy, że albo istnieje, albo nie istnieje, nie można natomiast, na gruncie regulacji art. 10 ustawy o skok, określać jej intensywności.
Więź między członkiem a kasą.
O specyfice relacji między kasą a jej członkami przesądza przede wszystkim art. 3 ustawy o skok, który wyraźnie wskazuje, że działalność kasy może być adresowana co do zasady wyłącznie do jej członków, gdyż w myśl normy z art. 3 ust. 1 ustawy o skok celem kas jest gromadzenie środków pieniężnych wyłącznie swoich członków, udzielanie im pożyczek i kredytów, przeprowadzanie na ich zlecenie rozliczeń finansowych oraz pośredniczenie przy zawieraniu umów ubezpieczenia. Kasa jest zgodnie z art. 2 ustawy o skok spółdzielnią, zatem relacje między kasą a jej członkami są relacjami między spółdzielnią a jej członkami. W zakresie nie uregulowanym w ustawie o skok do kas stosuje się przepisy Prawa spółdzielczego. Z tytułu członkostwa w kasie na członku ciąży w szczególności obowiązek wpłacenia wkładu członkowskiego, zadeklarowania i wpłacenia udziału. Statut kasy może także przewidywać dodatkową odpowiedzialność członka do podwójnej wysokości wpłaconych udziałów . Członkowie kasy mogą także być członkami organów kasy. Relacje wynikające z członkostwa w kasie są relacjami niezależnymi od relacji określonych w art. 10 ustawy o skok. Wynikają one wyłącznie z przynależności danej osoby do spółdzielni jaką jest kasa a ich zakres w sposób szczegółowy reguluje ustawa o skok, Prawo spółdzielcze i statut kasy. Relacje związane z korzystania z usług kasy, o których mowa w art. 3 ustawy o skok, określone są natomiast w umowach i związanych z nimi wzorcami umów i wiążą w relacjach bilateralnych między kasą a jej członkami. Kasa ma bezpośredni wpływ na kształtowanie się jej relacji z członkami, może także doprowadzić do jej ustania w trybie określonym w art. 24 Prawa spółdzielczego przez wykluczenie albo wykreślenie członka. Jest to zatem więź między kasą a jej członami, podczas, gdy więź z art. 10 ust. 1 ustawy o skok jest więzią wyłącznie między osobami fizycznymi, w której nie występuje kasa. Poziom więzi pomiędzy członkami a kasą może być analizowany w oparciu o korzystanie członków z produktów kasy, udział ich w pracach kasy i jej organów, a także w ramach innej działalności kasy na rzecz swoich członków. Poziom tej więzi nie wpływa jednak na więź z art. 10 ustawy o skok.
Czynnikiem, który może sprzyjać budowie więzi między kasą jest to, że z jej usług mogą korzystać co do zasady wyłącznie jej członkowie, a w razie wypracowania przez kasę nadwyżki bilansowej nie podlega ona podziałowi między jej członków lecz jest przeznaczona, co do zasady na zwiększenie funduszu zasobowego kasy.
Kwestia więzi członkowskiej w rekomendacji B-SKOK
W czerwcu 2015 r. Komisja Nadzoru Finansowego wydała Rekomendację B-SKOK dotyczącą dobrych praktyk w zakresie ładu korporacyjnego spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych . Rekomendacja ta została wydana na podstawie art. 62 ust. 2 ustawy o skok, zgodnie z którym Komisja Nadzoru Finansowego może wydawać, po zasięgnięciu opinii Kasy Krajowej, rekomendacje dotyczące dobrych praktyk ostrożnego i stabilnego zarządzania kasami. We wstępie do tej rekomendacji Komisja Nadzoru Finansowego stwierdza, że: „Jednym z podstawowych, wymagających uregulowania problemów w systemie skok, jest postępujące odejście kas od samopomocowego – członkowskiego charakteru oraz osłabienie, a w niektórych przypadkach wręcz rozpad świadomości i więzi członkowskiej. Stan ten jest jedną z głównych przyczyn wysokiego poziomu ryzyka kredytowego w systemie skok oraz jego niedokapitalizowania. Odwrócenie tego stanu będzie procesem długim i żmudnym, wymagającym z jednej strony zaangażowania całego środowiska, a z drugiej – konkretnych i zdecydowanych działań organów kas. Rekomendacja wskazuje w tym zakresie na następujące kwestie: potrzebę istnienia pomiędzy członkami kasy więzi o charakterze realnym, a nie wyłącznie formalnych powiązań zawodowych lub organizacyjnych wskazanych w ustawie o skok, odpowiedzialność organów kasy za kreowanie i kultywowanie więzi oraz aktywizację członków i weryfikację spełniania wymogu więzi, potrzebę podkreślenia obowiązków członków w zakresie podtrzymywania więzi, w szczególności poprzez aktywny udział w walnym zgromadzeniu albo zebraniach grup członkowskich i w kontroli funkcjonowania kasy i jej organów oraz respektowanie podstawowych norm i wartości zwianych z działalnością kasy, jakimi są samopomoc, lojalność wobec pozostałych członków i terminowe regulowanie należności wobec kasy.”
Członkostwu w kasie i więzi poświęcona jest rekomendacja 8, zgodnie z którą: „Działalność kasy powinna być oparta na zasadzie samopomocy i świadomym, dobrowolnym zrzeszeniu się członków połączonych (zespolonych ze sobą) realną więzią, które to zrzeszenie w interesie tych członków i wyłącznie na ich rzecz prowadzi działalność mającą na celu w pierwszej kolejności zaspokajanie ich zapotrzebowania na podstawowe usługi finansowe. ” W szczegółowym rozwinięciu tej rekomendacji Komisja Nadzoru Finansowego stwierdza w rekomendacji 8.2, że: „Do zaistnienia więzi pomiędzy członkami kasy nie wystarcza samo istnienie wskazanych w ustawie o skok powiązań o charakterze organizacyjnym lub zawodowym, przejawiających się w zatrudnieniu w jednym lub kilku zakładach pracy czy przynależności do tej samej organizacji społecznej lub zawodowej. Niezależnie od spełniania formalnych wymogów wynikających z przepisów prawa, więź pomiędzy członkami kasy powinna mieć charakter realny, tj. łączyć, jednoczyć, zespalać członków w trwałą grupę o wspólnych celach, realizowanych w ramach jednolitego systemu norm i wartości. Należy przyjąć, że realna więź pomiędzy członkami kasy istnieje, gdy łącznie spełnione są następujące warunki:
1) członkowie są świadomi przynależności do grupy,
2) pomiędzy członkami zachodzą relacje i interakcje wynikające z przynależności do grupy,
3) w grupie funkcjonują akceptowane instytucje i środki kontroli respektowania przez członków grupy norm i wartości,
4) liczebność grupy zapewnia jej spójność, integrację i efektywność w realizacji celów,
5) kasa i jej działalność traktowana jest jako instrument służący realizacji wspólnych celów grupy, a sytuacja kasy i prawidłowość prowadzonej przez nią działalności jest jedną z powszechnie akceptowanych przez członków grupy wartości, której respektowanie poddane jest ich kontroli. ” Ponadto rekomendacja 8.3 i 8.4 dotyczy relacji między członkami kasy a kasą, a rekomendacja 8.5 nakłada na zarząd i radę nadzorczą kasy odpowiedzialność za: „1) projektowanie i wdrażanie rozwiązań wzmacniających więź i aktywizujących członków, w szczególności poprzez zapewnienie warunków dla powszechnego i aktywnego udziału członków kasy w walnym zgromadzeniu albo zebraniach grup członkowskich, 2) weryfikację istnienia realnej więzi wśród członków.” Natomiast rekomendacja 8.6 w istotny sposób modyfikuje zasady wynikające z art. 11 ustawy o skok: „Stwierdzenie ustania więzi pomiędzy członkiem a pozostałymi członkami kasy powinno skutkować ustaniem członkostwa w kasie. Dopuszczane przez ustawę o skok (art. 11) uregulowania statutowe przewidujące odmienny skutek powinny odnosić się do sytuacji wyjątkowych i szczególnie uzasadnionych, takich jak np. utrata formalnych atrybutów więzi zawodowej na skutek przejścia członka na zaopatrzenie emerytalne.”
Rekomendacje te świadczą o ewidentnym pomieszaniu przez Komisję Nadzoru Finansowego obu opisanych wyżej rodzajów więzi – więzi z art. 10 ustawy o skok z więzią między członkami a kasą. Komisja Nadzoru Finansowego oczekuje nawet by kasa wzmacniała więź i weryfikowała istnienie realnej więzi wśród członków (por. rekomendacja 8.5). We wstępie do rekomendacji jest mowa o kultywowaniu więzi i aktywizowaniu członków kasy przez jej organy w kontekście więzi z art. 10 ustawy o skok. Jednym tchem Komisja Nadzoru Finansowego wskazuje „potrzebę podkreślenia obowiązków członków w zakresie podtrzymywania więzi, w szczególności poprzez aktywny udział w walnym zgromadzeniu albo zebraniach grup członkowskich i w kontroli funkcjonowania kasy i jej organów oraz respektowanie podstawowych norm i wartości zwianych z działalnością kasy, jakimi są samopomoc, lojalność wobec pozostałych członków i terminowe regulowanie należności wobec kasy” nie dokonując rozróżnienia między więzią z art. 10 ustawy o skok, a więzią między członkami kasy a kasą, czyli więzią wynikającą z przynależności do kasy. Brak rozróżnienia między tymi dwiema więziami prowadzi do próby przerzucenia na kasę i jej organy odpowiedzialności dotyczącej więzi, na którą kasa nie ma wpływu, czyli więzi z art. 10 ustawy o skok.
Konstrukcja więzi „realnej” przeciwstawionej więzi „formalnej”, o której mowa w art. 10 ustawy o skok jest przykładem wkroczenia Komisji Nadzoru Finansowego w sferę uprawnień ustawodawcy i przyznanie sobie pierwszeństwa nad regulacją ustawową. Takie podejście nie mieści się w konstytucyjnej konstrukcji źródeł prawa i wykracza poza zakres upoważnienia z art. 62 ust. 2 ustawy o skok. Konstrukcja więzi „realnej”, którą można wzmacniać lub która może ulegać rozpadowi, jest w sposób oczywisty sprzeczne z regulacją wynikającą z art. 10 ustawy o skok. Całkowitym nieporozumieniem jest także włączenie kasy w więź, która ma warunkować możliwość przystąpienia do kasy: „kasa i jej działalność traktowana jest jako instrument służący realizacji wspólnych celów grupy, a sytuacja kasy i prawidłowość prowadzonej przez nią działalności jest jedną z powszechnie akceptowanych przez członków grupy wartości, której respektowanie poddane jest ich kontroli.” Taka konstrukcja pomija oczywistą kwestię niezależności więzi organizacyjnej lub zawodowej od kasy i brak związku między działalnością kasy a istnieniem tej więzi.
Z tych przyczyn należy uznać, że rekomendacja B-SKOK w zakresie w jakim dotyczy więzi oparta jest na błędnej ocenie stanu prawnego, a w szczególności braku rozróżnienia między więzią warunkującą przystąpienie do kasy, a więzią powstałą po przystąpieniu do kasy (odrębną od tej pierwszej). Na gruncie obecnie obowiązujących regulacji art.10 i 11 ustawy o skok oraz art. 15 § 2 Prawa spółdzielczego kasy nie mają możliwości zrealizowania rekomendacji B-SKOK w zakresie rekomendacji 8, a w szczególności rekomendacji 8.2 (wprost sprzecznej z art. 10 ustawy o skok), rekomendacji 8.5 oraz rekomendacji 8.6 (wprost sprzecznej z art. 11 ustawy o skok).
Wnioski
Rekomendacja B-SKOK oraz Sprawozdanie Podkomisji Nadzwyczajnej do spraw realizacji ustaw o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych wyraźnie wskazują na brak rozróżnienia więzi, o której mowa w art. 10 ustawy o skok, istniejącej niezależnie od kasy i warunkującej możliwości nabycia członkostwa w kasie, od więzi wynikającej z członkostwa w kasie jako spółdzielni. Brak tego rozróżnienia prowadzi do łączenia aktywności członków w relacji z kasą z istnieniem więzi z art. 10 ustawy o skok, próbami stopniowania więzi z art. 10 ustawy o skok, próbami przypisywania kasie i jej organom odpowiedzialności za istnienie więzi z art. 10 ustawy o skok, a także z próbami kreowania w miejsce „formalnej” więzi, o której mowa w art. 10 ustawy o skok więzi „realnej” nie zdefiniowanej w obowiązujących przepisach. W efekcie prowadzi to do błędnej oceny sytuacji i ryzyk związanych z działalnością kas oraz nieuprawnionych i nierealnych oczekiwań w stosunku do kas i ich organów. Kluczowe jest zatem, by w szczególności organ nadzoru dokonał w ramach swoich działań nadzorczych prawidłowej identyfikacji więzi, które występują w związku z działalnością kas, rozróżnienia więzi z art. 10 ustawy o skok od więzi wynikającej z członkostwa w kasie, a także by dokonał takiej modyfikacji Rekomendacji B-SKOK, by uwzględniała ona to rozróżnienie i nie była sprzeczna z art. 10 i 11 ustawy o skok.
Paweł Pelc
Kancelaria Radcy Prawnego Pawła Pelca
28.10.2015